
RILEY. Come home, Sal.
ROSE. Don’t call me that
RILEY. Come, now.
ROSE. Don’t call me that.
Harold Pinter, The Room.
En 1981, a editorial francesa Éditions du Seuil publicaba un libro titulado La nouvelle communication que tardaría tres anos en chegar a España, da man da Editorial Kairós. Coordinado por Yves Winkin, autor dun interesante e moi necesario estudo preliminar, aquel manual, La nueva comunicación, mostraba traballos dunha considerable novidade en Europa pero que obedecían a liñas de traballo e investigación acometidas moitos anos atrás nos Estados Unidos de América, máis concretamente na cidade de Palo Alto, e todas elas vinculadas dunha ou doutra maneira coa comunicación. Neste traballo queremos salientar algunhas ideas que, a día de hoxe, seguen tendo especial interese na teoría e na praxe escénica.
Palo Alto é unha pequena cidade situada no condado de Santa Clara, estado de California. Ocupa un dos extremos do Silicon Valley, ben coñecido por ser o espazo no que operan as oficinas centrais de compañías ben importantes no eido das novas tecnoloxías, e unha placa lembra o garaxe onde Bill Hewlett e David Packard puxeron a andar en 1939 unha compañía que sería fundamental no desenvolvemento da informática. As garaxes nos Estados Unidos de América dan para moito, como se viu despois. Certamente nesa deriva tecnolóxica do contorno tivo moito que ver a proximidade da Stanford University, que figura entre as mellor valoradas do mundo sobre todo no eido da investigación. Con todo Silicon Valley, que como tal non existe, é un mundo entre real e virtual onde podemos atopar un pouco de todo, tamén a San Jose State University.
Entre as diversas institucións, entidades ou empresas que se vinculan directamente coa cidade de Palo Alto, cabe destacar o que se denomina Mental Research Institute, creado en 1959 por Don D. Jackson e outras persoas relacionadas co campo da saúde mental, cos estudos sobre a interacción humana, coas teorías sistémicas ou con diferentes liñas de terapia. Todo é principio e fin.
O número de persoas que dunha ou doutra maneira se vinculan con esta institución é moi considerable e van desde Ronald D. Laing, impulsor do que se denominou antipsiquiatría, ata Paul Watzlawick, estudoso da comunicación humana. As súas achegas, no seu conxunto, cobren un amplo abano de especialidades, se ben na perspectiva dos estudos teatrais e da praxe escénica teñen especial relevo os traballos sobre a comunicación humana, como destacaba Yves Winkin no prefacio do libro antes comentado.
Fundamental en todo o movemento, e non traballou directamente no MRI, foi Gregory Bateson, antropólogo formado en Inglaterra e que durante anos fixo traballos de campo en Balí, onde utiliza medios audiovisuais como medio de recoller documentación para logo analizar e formular teorías. Aqueles traballos, realizados na compaña de Margaret Mead, outra antropóloga de prestixio, poñen de manifesto a importancia das interaccións humanas e de estudar a conduta no marco en que se produce. A interacción pasa a ser obxecto na análise da conduta. Desa maneira aparece a importancia do sistema social como marco de análise e estudo, e tamén se aplican principios sistémicos nas ciencias humanas.
Desde 1942 e durante anos, a Macy Foundation de Nova York, dedicada en boa medida a potenciar o avance das ciencias da saúde, organiza encontros científicos nos que participan persoas procedentes de diferentes campos para tratar un tema, ou problema, desde perspectivas varias, potenciando así unha vision interdisciplinaria. Participan persoas do relevo de Norbert Wiener, Walter Cannon, Warren McCulloch, John von Neumann, Kurt Lewin, Margaret Mead e o propio Bateson. Jean-Jacques Wittezaele e Teresa García publicaron en 1994 un libro no que ofrecen información sobre o proceso, as achegas realizadas e o seu impacto naquela liña de investigación que se vai formular naquela altura, centrada no estudo na comunicación. Cómpre destacar que o modelo de Roman Jakobson é moi debedor destas primeiras achegas (Algarra, 2004).
Salientamos o feito de ser, en efecto, unha liña de investigación, tal e como se entende o sintagma na literatura especializada, pois moitas veces utilízase de forma un tanto “atrevida” e “ventureira” na medida en que unha “liña” é moito máis que os intereses que poida ter unha persoa en relación co coñecemento, ou a súa vinculación cunha área ou disciplina. Toda liña supón a concatenación dun conxunto de problemas que buscan ofrecer solucións a cuestións diversas, a veces ante a falta de coñecemento. O que propón ese grupo de persoas, vai ser un “traballo en proceso” no que se van engadindo “puntos” que conforman esa liña, centrada, como dicimos, na análise da comunicación humana, se ben con moitas derivacións, desde o tratamento da información ata as dimensións terapéuticas.
Cada un dos autores convocados naquelas conferencias, implicados no estudo da comunicación e da interacción, aporta conceptos e ideas, por veces intuicións, cunha considerable dimensión heurística, e así aparecen as primeiras referencias verbo da cibernética, da calibración, da retroalimentación, dos “sistemas”, da complexidade, da causalidade circular, da teoría dos tipos lóxicos, do isomorfismo, da homeóstase…, e sempre nesa perspectiva interdisciplinaria. Na fin as persoas con responsabilidades en centros de formación ou en hospitais clínicos, sentían a necesidade de abordar o estudo da conduta humana a partir do contexto en que se produce para atopar solucións que permitisen unha relación dinámica e creativa entre individuo, grupo e sociedade. De aí esa vontade de buscar solucións partindo precisamente da complexidade da persoa, da conduta, dos grupos e da sociedade. ¿Qué dicir, xa que logo da análise da conduta do personaxe, do grupo de personaxes e dese sistema que vén sendo un mundo dramático ficticio?
Na colectánea antes sinalada, a de Winkin, podemos ler un traballo do profesor Bateson (1990: 121), que data de 1971, no que explica como despois da segunda guerra mundial se deron a coñecer “unha serie de enfoques novos, en extremo importantes, que se desenvolveron de maneira mais ou menos independente en moitos lugares diferentes”. E cita as achegas de Nobert Wiener, Ludwig B. Bertalanffy, John von Neumann, Oskar Morgenstern, Claude Shannon, Fred Attneave, Kenneth Craik, W. Ross Ashby ou John Stroud…, que desenvolven traballos no eido da cibernética, a teoría da comunicación e da información, a teoría dos xogos, a teoría de sistemas ou a psicoloxía cognitiva. Bateson (1990: 122) pechaba aquel recoñecemento dos seus pares cunha afirmación ben precisa: “o que se produciu aquí é a introdución nas ciencias do comportamento de certo número de ideas dunha simplicidade, elegancia, e potencia ben grandes, todas as que afectaban a natureza da comunicación, no sentido máis amplo do termo”.
Por volta de 1948, Bateson trasládase a San Francisco, convidado por Jurgen Ruesch, para acompañar as investigacións deste último, centradas na comunicación e a psicoterapia, e tres anos despois comeza a traballar na Stanford University como profesor de antropoloxía, continuando indagacións en torno á comunicación. Entre 1946 e 1953 as Macy Conferences seguen concitando o interese de destacadas figuras no campo do estudio da cibernética ou da causalidade circular. Por volta de 1953 Bateson pon en marcha un ambicioso proxecto que terá como resultado a formulación dunha “teoría da esquizofrenia”, na que agroma con forza a idea de sistema. Algunhas ideas foron logo recollidas no libro de Jackson, Watzlawick e Janet Beavin Bavelas sobre a comunicación humana, que traballaron con Bateson, pero sobre todo no MRI.
Estaban así asentadas as bases dunha rede de investigadores que se van ocupar dun feito tan transcendental como a comunicación, sempre desde esa lectura plural e interdisciplinaria, e sistémica.. Yves Winkin (1990: 50) explica esa filiación no seguinte parágrafo, tan interesante para o estudio e a hermenéutica da conduta: “Baixo o termo de homeóstase familiar, Jackson propón considerar a familia coma un sistema homeostático gobernado por un conxunto de regras. Se un dos membros da familia presenta algunha desorde psicolóxica, a intervención do terapeuta non debe limitarse a ese membro senón estenderse a toda a familia, comprendida coma un sistema patolóxico que presenta un síntoma, que é o membro enviado ao psiquiatra”.
Velaí temos perfilada a noción de sistema, dos seus elementos e funcións, das súas estruturas e redes, pero tamén a importancia de considerar a comunicación desde esa mesma perspectiva, o que ten especial interese no estudo do drama, por canto unha das cuestións máis importantes vai ser a de determinar a estrutura relacional ou as redes interactivas entre os elementos que lle son propios. Unha estrutura e unhas redes que cabe analizar en diferentes niveis, e cando menos en dous planos, o dos contidos e o das relacións.
Na súa historia das teorías da comunicación, Armand Mattelart e Michèle Mattelart (1997: 48) destacan como os investigadores da Escola de Palo Alto, tentar superar o modelo lineal de comunicación: “Á noción de comunicación illada como acto verbal consciente e voluntario, que sustenta a socioloxía funcionalista, oponse a idea da comunicación como proceso social permanente que integra múltiples modelos de comportamento: a palabra, o xesto, a mirada, o espazo interpersoal…”. E así van aparecendo os traballos que van converter aos integrantes da denominada “universidade invisible”, segundo as palabras de Winkin, en referentes fundamentais para o estudo da interacción humana, sobre a que se constrúe a conduta dramática (no rol) e a conduta teatral (no rol asumido desde a convención consciente)...
...
...